بانو! تمام ایران خاک زیرپایت
ریاحین : کریمه اهل‌بیت علیهم‌السلام» عنوان غریبی نیست برای بانویی از خاندان پیغمبر اسلام(ص) که چندین امام قبل و بعد از او، به زائرانش وعده بهشت داده‌اند.
لقب «معصومه» هم هيچ عجيب نيست كه امام علي‌بن موسي‌الرضا(ع) خواهر پاكدامن و باتقواي خود را با اين عنوان بخواند تا همه مردم در طول تاريخ بدانند كه بانويي كه از خاندان رسالت و امامت در شهر قم دفن شده است، نمونه بارز كرامت و بخشش است. هرچند كه از امامان معصوم نيست، اما با وجود اينكه امكان گناه و خطا در او بوده، آنقدر پاك و پاكدامن زندگي كرده كه امام زمانش او را با اين عنوان بخواند. در اين ميان، حكمت و علم الهي هم يكي ديگر از خصلت‌هاي بارز حضرت فاطمه معصومه(س) است كه در غياب پدر و برادر بزرگوارش به پرسش‌هاي علمي و فقهي مراجعه‌‌كنندگان پاسخ مي‌گفته است. در گفت‌وگوي امروز، دكتر مليحه سادات موسوي، استاد حوزه و دانشگاه كه سال‌ها در زمينه تاريخ اسلام و سيره ائمه اطهار عليهم‌السلام و خاندان ايشان تحقيق و مطالعه كرده است، نكاتي درباره سبك زندگي حضرت معصومه(س) مطرح كرده و به سؤالات و ابهامات درباره سفر تاريخي آن حضرت به ايران و شبهاتي در زندگي ايشان پاسخ داده است.
- مي خواهيم با سبك زندگي حضرت فاطمه‌معصومه(س) آشنا شويم و خصلت‌ها و اخلاق آن حضرت را بدانيم. اما براي پرداختن به اين موضوع لازم است كه ابتدا شرايط و اوضاع جامعه حاكم در آن زمان را بشناسيم. وضعيت سياسي، اجتماعي و فرهنگي در زمان زندگي حضرت معصومه(س) چگونه بوده و ايشان در چه شرايطي زندگي مي‌كردند؟
براي پاسخ دادن به اين پرسش بايد بدانيم كه در يك دسته بندي كلي مي‌توان دوران زندگي حضرت معصومه(س) را به چند برهه تاريخي تقسيم بندي كرد كه هر دوره آثار خاصي بر زندگي آن بانوي بزرگوار داشته است. برهه اول زندگي ايشان در زمان حيات پدر بزرگوارشان، امام موسي‌كاظم(ع) تا زمان قبل از تبعيد و ولايتعهدي برادر ارجمند ايشان، حضرت امام علي‌بن‌موسي‌الرضا(ع) بوده و برهه دوم زندگي آن حضرت پس از ماجراي ولايتعهدي بوده كه اتفاقات و جريانات خاصي در زندگي ايشان روي داد و در اين دوران نحوه مواجهه آن حضرت قابل تامل و درس‌آموز است.
در زمان حيات امام موسي‌كاظم(ع) تا قبل از ولايتعهدي امام‌رضا(ع) به‌ويژه در دوراني كه هارون‌الرشيد حكومت مي‌كرد، ماموراني از طرف دربار هارون در نزديكي امام موسي‌كاظم(ع) آمد و شد داشتند تا از احوال دروني خانه و اوضاع شيعيان باخبر باشند و اخبار را به هارون مي‌رساندند. آنها تا اندازه‌اي با امامت و دوستداران ايشان دشمني و عداوت داشتند كه با جاسوسي‌هاي خود زمينه اسارت و سپس شهادت امام موسي‌كاظم(ع) را فراهم كردند. در حقيقت اوضاع دشمني با اهل‌بيت‌عليهم‌السلام در زمان حيات حضرت معصومه(س) به قدري بود كه زمينه شهادت پدر بزرگوار ايشان را در نهايت مظلوميت و حقانيت فراهم كرد و در عين حال براي مسلمانان و شيعيان اوضاع زندگي را بسيار سخت و پرمشقت كرد.
- مي‌‌‌دانيم كه نهضت شعوبيه براي چندمين بار در زمان حيات حضرت معصومه(س) رخ داد. اين نهضت چه بود و چه تأثيري در اوضاع شيعيان آن زمان داشت؟
ماجراي نهضت شعوبيه از اوضاع متشنج و نابسامان در نتيجه شهادت پدر بزرگوار حضرت معصومه(س) و شرايط زندگي نامناسب شيعيان و دوستداران امامت و ولايت روي داد. در اينجا بايد توجه كنيم كه اين نهضت براي نخستين بار در زمان ابومسلم ثقفي روي داده بود. اما در زمان مختار ثقفي هم يك‌بار ديگر پايه‌هاي آن شكل گرفت و در نهايت در زمان حكومت هارون‌الرشيد و مامون كه اوضاع خفقان شيعيان شدت گرفته بود، براي سومين بار اين نهضت صورت گرفت. هرچند در بار اول خطرات بيشتري وجود داشت به اين دليل كه موضوع اختلاف بين عرب و فارس‌ها مطرح شده بود و وقتي بحث قوم و قبيله مطرح شد، آشوب‌ها هم بالا گرفت. ولي زماني كه در دوران هارون و مامون اين نهضت روي داد، بسياري از مردم ايران و فارس زبان‌ها با دين اسلام آشنا و مسلمان شده بودند و به همين دليل در شرايطي شاهد ظلم و ستم و بي‌ديني مسئولان حكومت مي‌شدند كه متوجه شدند آنها همه كارهاي غلط خود را به نام اسلام انجام مي‌دهند و به مردم ظلم مي‌كنند. از همين رو به‌طور ناخودآگاه نسبت به ايمان خود و دين اسلام دچار شبهه مي‌شدند و گمان مي‌كردند اسلام همين كارهاي غلط و ظلم ظالمان است. بر همين اساس بود كه نهضت شعوبيه هم كه در جاهاي مختلف كشور ايران ايجاد مي‌شد در حقيقت عليه دين اسلام بود، هر چند در نهايت همين نهضت‌ها توسط ايراني‌هاي دانا و اسلام‌شناس مغلوب مي‌شد.
- در چنين اوضاعي بود كه امام‌رضا(ع) و به‌دنبال ايشان گروهي از خانواده آن حضرت ازجمله حضرت فاطمه‌معصومه(س) وارد خاك كشور ما شدند؟
بله. نهضت شعوبيه وقتي در حال روي دادن بود وعده‌اي از مردم كه شناخت درستي نسبت به اسلام نداشتند عليه اين دين مبين قيام كرده بودند و در مقابل، عده‌اي از مسلمانان و شيعيان حقيقي با آنها مقابله مي‌كردند، مامون با حيله‌اي امام رضا(ع) را از مدينه به مرو كه خراسان امروزي است تبعيد كرد. بعد از اين هجرت بود كه تعداد زيادي از شيعيان و خانواده امام و سادات به ايران سفر كردند تا در كنار امام رضا(ع) باشند. تقريبا يك سال از هجرت امام رضا(ع) به ايران گذشته بود كه حضرت فاطمه معصومه(س) هم براي ديدار و زيارت برادر بزرگوارشان راهي كشور ما شدند.
- بنابراين دليل هجرت حضرت معصومه(س) به ايران، تنها زيارت امام رضا(ع) نبود و لازم بود كه ايشان به‌عنوان معرف اسلام ناب فعاليت كنند؟
همينطور است. وقتي ماجراي ولايتعهدي امام رضا(ع) مطرح شد و مامون با ناداني و گستاخي خود آن حضرت را وليعهد خود كرد، در همان شرايط حضرت معصومه(س) به ايران هجرت كردند تا هم برادر بزرگوار خود را زيارت كنند و هم ضرورت داشت كه در آن اوضاع كه عده‌اي از مردم، اسلام را به درستي نمي‌شناختند و عليه اين دين آسماني اقدام مي‌كردند، اسلام حقيقي توسط خاندان پيامبر اسلام(ص) ازجمله حضرت معصومه(س) به مردم به درستي شناسانده بشود تا مردم آگاهي پيدا كنند كه كارهاي ناپسند و اقدامات ظالمانه و ناحقي كه توسط حاكمان به نام اسلام انجام مي‌شود، در واقع سوءاستفاده از عنوان اين دين مبين و آيين نجات‌بخش اسلام است. بر همين اساس بود حتي زماني كه به عده‌اي از سادات اين خبر ناگوار رسيد كه مامون، امام رضا(ع) را به شهادت رسانده، باز هم از ايران خارج نشده و به شهرهاي خود برنگشتند تا فرصتي كه براي معرفي اسلام حقيقي وجود داشت، به بهترين نحو مورد استفاده قرار گيرد.
- پس در چنين شرايطي بود كه حضرت معصومه(س) به همراه گروهي از سادات به ايران هجرت كردند. چه كساني در اين سفر همراه آن حضرت بودند؟ از كدام نقاط و شهرهاي كشور ما گذشتند تا به شهر قم رسيدند؟
نقلهاي گوناگوني در اين‌باره وجود دارد اما يكي از نقلهاي تاريخي و روايي معتبر اين است كه در سفر حضرت معصومه(س) به كشور ما، 4 برادر آن حضرت و حدود 40 نفر از مرداني كه همه آنها از خانواده‌هاي سادات و از خويشاوندان حضرت معصومه(س) بودند با ايشان همراه و همسفر بودند. اين افراد عظيم‌الشأن در سفر خود به كشور ما از بسياري از نقاط و سرزمين‌ها عبور كردند و در بعضي از مناطق مدتي براي استراحت يا گفت‌وگو با مردم و تبليغ دين اسلام ساكن شدند. به اين ترتيب بود كه مردم ايران مي‌توانستند از نزديك حضرت معصومه(س) و ساير خاندان اهل‌بيت عليهم السلام را كه همراه ايشان بودند به‌طور مستقيم زيارت كنند و سؤالات و ابهامات خود درباره دين اسلام را از ايشان جويا شوند و بپرسند.
- با اين توضيحات، سفر ايشان، مقدمات سركوب شدن نهضت شعوبيه را هم ايجاد كرد.
همينطور است. وقتي حضرت معصومه(س) و ساير همراهان ايشان كه همگي از سادات و شيعيان مخلص بودند با مردم مواجه مي‌شدند از دين اسلام براي آنها مي‌گفتند و منش و گفتارشان به‌طور طبيعي براي مردم درس‌آموز بود و به اين ترتيب زمينه‌هاي سركوبي نهضت شعوبيه در ايران هم فراهم مي‌شد. در عين حال بايد به اين نكته هم توجه شود كه طبيعتا نهضت شعوبيه براي كاروان حضرت معصومه(س) خطرها و تهديدهايي هم به همراه داشت چون به هر حال شركت‌كنندگان در اين نهضت با دين اسلام دشمني داشتند. اما با وجود اين، حضرت معصومه(س) و همسفران ايشان هجرت به ايران و رويارويي مستقيم با مردم را ضروري مي‌دانستند و اين رسالتي بود كه برعهده داشتند. به همين علت بود كه خطرات اين سفر را به جان خريدند تا مردم را با دين اسلام آشنا كنند؛ چراكه خطر گمراهي و افزايش دشمني با دين اسلام بسيار وجود داشت و چنين هجرتي ضرورت داشت. در حقيقت ايشان اگر زنده مي‌ماندند و از خطرات به سلامت مي‌گذشتند فرصتي براي تبليغ دين اسلام بين مردمي را داشتند كه در معرض گمراهي و ضلالت قرار گرفته بودند. اگر هم در اين خطرات و آسيب‌ها به شهادت مي‌رسيدند به‌طور طبيعي شهادت و مظلوميت آنها پيام حقانيت اسلام را به مردم مي‌رساند. اين، همان اتفاقي بود كه در ماجراي شهادت تمامي ائمه اطهار و خاندان ايشان به‌خصوص در جريان شهادت امام حسين(ع) روي داد و مردم در طول تاريخ با يادآوري شهادت آن بزرگان توانستند حقانيت اسلام را درك كنند.
مامون كه توسط جاسوسان و مأموران خود متوجه شده بود خاندان اهل‌بيت عليهم السلام به سمت مرو و محل استقرار امام‌رضا(ع) در حركت هستند، دستور داد كه به سادات و علويان حمله كنند و در اين حملات بود كه عده‌اي از سادات توسط ماموران مامون به شهادت رسيدند. هرچند كه چنين اقداماتي توسط مأموران مامون، عليه خود او تمام مي‌شد و با اين اقدامات ناشايست، مردم بيش از پيش متوجه خيانتكاري او و حقانيت اسلام مي‌شدند.
- در اين ميان، چه اتفاقي براي كاروان حضرت معصومه(س) روي داد؟ آن حضرت و همراهان ايشان چه كردند؟
همانطور كه اشاره شد حضرت معصومه(س) و همسفران ايشان در طول سفر خود در ايران به روشنگري و هدايت مردم مي‌پرداختند و از هر فرصتي براي اين منظور استفاده مي‌كردند. اما وقتي كاروان ايشان به منطقه ساوه رسيد، مأموران و جاسوسان مامون به كاروان آنها حمله كردند. در جريان اين حمله تعدادي از كاروانيان به شهادت رسيدند و عده ديگري هم متواري شدند. در اين ميان، حضرت معصومه(س) همراه با 3 خواهر، 2 كنيز و يك خادمه تنها مانده و متواري شده بودند. در همين شرايط بود كه عده‌اي از شيعيان خبر ورود كاروان حضرت معصومه(س) را شنيدند و به استقبال آنها در ساوه رفتند تا به قم دعوت‌شان كنند چون شهر قم در آن دوران يكي از پايگاه‌هاي اصلي شيعيان بود. حضرت معصومه(س) وارد شهر قم شدند و در منزل يكي از شيعيان و دوستداران اهل‌بيت عليهم‌السلام سكونت كردند. در اين زمان به‌دليل سختي‌هايي كه در طول سفر تحمل كرده بودند و حمله مأموران مامون، دچار بيماري شدند و مدتي در همان منزل ساكن بودند تا اينكه در روز دهم‌ماه ربيع‌الثاني سال 201هجري‌قمري در شهر قم درحالي‌كه تقريبا 28سال داشتند، از دنيا رفتند. البته در برخي از منابع هم نوشته شده كه آن حضرت در ماجراي حمله مأموران مامون دچار آسيب‌ديدگي شدند و به همين دليل به شهادت رسيدند.
- اشاره كرديد كه حضرت معصومه(س) در سن حدود 28سالگي از دنيا رفتند و اين در حالي بود كه ايشان هنوز ازدواج نكرده بودند. دليل اين اتفاق چه بود و چرا آن بانوي پاكدامن و بزرگوار تا آن سن مجرد مانده بودند؟
در نقلهاي تاريخي دلايلي در اين‌باره نوشته شده است. ازجمله اينكه طبق روايت‌ها و نقلهاي تاريخي حضرت معصومه(س) در درجه بسيار بالايي از علم و تقوا قرار داشتند به‌طوري كه هيچ شخصي همشأن ايشان نبوده كه لايق ازدواج باشد. در اين مورد بايد توجه داشت كه درجه علمي آن حضرت به قدري بوده كه در دوراني كه امام‌موسي‌كاظم(ع) در اسارت بودند يا در زماني كه امام رضا(ع) از مدينه به مرو تبعيد شده بودند، شيعيان و ساير مردم و حتي عالمان دين‌هاي ديگر سؤالات و ابهامات علمي، اعتقادي و فقهي خود را از حضرت معصومه(س) مي‌پرسيدند و پاسخ مي‌گرفتند. از طرف ديگر در بعضي از نقلهاي تاريخي هم نوشته شده كه مأموران هارون‌الرشيد و مامون مانع از ازدواج ساير مردم با خاندان امامت مي‌شدند و همچنين در روايت ديگري هم نوشته شده كه امام‌موسي كاظم(ع) به دختران خود سفارش فرموده بودند كه بعد از شهادت ايشان در امور مهم زندگي و ازجمله در ازدواج با اذن و مشاوره امام‌رضا(ع) اقدام كنند و به همين دليل بوده كه حضرت معصومه(س) تا آن زمان ازدواج نكرده و مجرد بودند.
- چرا كريمه اهل‌بيت؟
حضرت معصومه(س) را با عنوان «كريمه اهل‌بيت عليهم السلام» مي‌شناسيم. اما اين عنوان را چه‌كسي به ايشان اطلاق كرده است؟ حجت‌الاسلام و المسلمين قائم‌مقامي در اين‌باره توضيح مي‌دهد كه نخستين بار لقب كريمه را امام جعفر‌صادق(ع) به حضرت معصومه(س) داده است. حتي در منابع تاريخي نوشته شده كه آيت‌الله سيدمحمود مرعشي نجفي، پدر آيت‌الله سيدشهاب‌الدين مرعشي، نسبت به حضرت زهرا(س) ارادت و تعلق خاطر بسيار زيادي داشته و هميشه اين آرزو را در دل داشت كه بتواند مزار آن حضرت را از نزديك زيارت كند. براي رسيدن به اين منظور هم بارها چله‌هاي دعا و ذكر مي‌گرفت. يك‌بار شب چهلم بعد از دعا و ذكر و توسل تصميم گرفت مقداري استراحت كند. در همان حالت در عالم‌رؤيا به محضر مقدس امام محمدباقر(ع) يا امام صادق(ع) مشرف شد و آن حضرت فرمودند: «به محضر كريمه اهل‌بيت متوسل شويد.» آيت‌الله مرعشي نجفي با تصور اينكه منظور ايشان حضرت زهرا(س) است، عرض كرد كه من اين ختم قرآن را براي دانستن محل دقيق قبر شريف آن حضرت گرفته‌ام تا به زيارتشان مشرف شوم. امام(ع) اين بار فرمودند: «منظور من، قبر شريف فاطمه معصومه(س) در قم است.» مرحوم مرعشي نجفي به محض اينكه از عالم‌رؤيا بيدار مي‌شود براي زيارت مزار حضرت معصومه(س) به شهر قم سفر كرد.
- شفاعت و زيارت بانوي باكرامت
در مورد كرامات و شخصيت و جايگاه معنوي حضرت معصومه(س) نقلهاي بسياري وجود دارد.
دكتر طاهره محسني، استاد دانشگاه امام‌صادق(ع) كه سال‌ها در زمينه علوم و معارف اسلامي تحقيق و مطالعه كرده است، در اين‌باره مي‌گويد: «يكي از شفيعان بزرگ در روز قيامت پس از حضرت فاطمه زهرا(س)، حضرت معصومه(س) است كه شيعيان را مورد شفاعت خود قرار مي‌دهد.» و با اشاره به اسامي حضرت معصومه(س) توضيح مي‌دهد: «نام اصلي حضرت معصومه(س)، فاطمه است. چون در كتاب‌ها و روايت‌هاي اسلامي و تاريخي هم از آن حضرت با نام فاطمه بنت موسي‌بن جعفر(ع) يادشده است. يا نام ايشان به‌عنوان خواهر امام رضا(ع) هم با عنوان فاطمه معصومه(س) آمده است ولي به اين دليل كه مدت‌هاست مردم آن حضرت را با لقب ايشان، يعني عنوان معصومه، مي‌شناسند اين لقب به‌عنوان نام به‌كار مي‌رود. البته نكته قابل توجه اين است كه لقب «معصومه» را امام رضا(ع) به خواهرش داده است. چون آن حضرت به‌شدت اهل تقوا و پرهيزكاري بود. براساس روايت‌ها هم «معصوم» به كسي مي‌گويند كه به لطف خدا از هر نوع گناه و كار زشت دور بماند، آن هم نه از روي اجبار بلكه درحالي‌كه توان انجام گناه را داشته باشد.»
حتي امام رضا(ع) درباره شرف زيارت حضرت معصومه(س) فرموده‌اند: «كسي كه خواهرم، فاطمه معصومه(س)، را در شهر قم زيارت كند مانند اين است كه من را زيارت كرده است.» يا امام جواد(ع) فرموده‌اند: «هر كسي كه قبر عمه‌ام را در قم زيارت كند بهشت براي اوست.»